Actrice en theatermaakster Jouman Fattal over Schuld

Actrice en theatermaakster Jouman Fattal was dit voorjaar in de Stadsschouwburg Groningen te zien in de met vier en vijf sterren ontvangen voorstelling Een meeuw. Met Schuld debuteert ze als regisseur bij Toneelgroep Maastricht, waar ze samen met Michel Sluysmans en Servé Hermans sinds december 2020 het artistieke team vormt. Schuld vertelt het op waarheid gebaseerde verhaal van Aryán, een jonge Jezidische vrouw die na haar ontsnapping aan IS in Nederland een nieuw leven heeft opgebouwd. Een plotselinge ontmoeting met haar verkrachter maakt echter alles los en dwingt haar tot handelen. De voorstelling wordt gespeeld door vier ijzersterke actrices. Een van hen vertolkt de rol van Aryán, de anderen kruipen afwisselend in de huid van de overige personages, wat maakt dat je als kijker nog meer wordt meegezogen in de gedachtewereld van de Jezidische vrouw.

Schuld is een mix van waargebeurde verhalen en verbeeldingskracht van de makers. Hoe zijn die verhalen op jouw pad gekomen?
“Dat is begonnen bij Timen Jan Veenstra, de schrijver van de voorstelling. Timen en ik hadden al eerder samengewerkt, onder andere voor Broken Winged Bird, (over een zwarte Amerikaanse soldaat die in de Tweede Wereldoorlog vocht voor onze vrijheid, maar na thuiskomst door racisme ten onder ging, red). Ditmaal wilde ik meer in het hier en nu blijven, waarop Timen mij attendeerde op het gruwelijke, maar vergeten verhaal van de
Jezidi’s. We zijn altijd gefocust geweest op Nederlandse IS-strijders die naar Syrië afreisden, omdat we willen begrijpen hoe iemand tot zoiets in staat is. Hun verhalen krijgen alle aandacht in de media en de kunst, denk aan de film Layla M. en de theaterhit Laura H. Des te merkwaardiger en schrijnender is het totale gebrek aan aandacht voor het leed van de vele slachtoffers van IS. En als er een volk geleden heeft onder IS, dan zijn het de
Jezidi’s.”

Hoe komt het volgens jou dat deze dieptragische geschiedenis zo weinig aandacht krijgt? Dat de wereld wegkijkt?
“Blijkbaar werkt het zo dat als een oorlog of ramp ver van ons bed plaatsvindt, er minder aandacht voor is. Dat zie je ook nu weer met de oorlog in Oekraïne. Het is dichtbij, je ervaart de dreiging en de gevolgen. Natuurlijk moeten we al de Oekraïners met open armen ontvangen. Maar het is wrang om te zien dat bijvoorbeeld Syrische vluchtelingen een veel minder warm welkom kregen. De ene vluchteling kan op meer begrip rekenen dan de andere. Wellicht speelt ook mee dat de Jezidi’s een vrij gesloten gemeenschap vormen. Hun geloof is – anders dan het christendom en de islam – niet op schrift gesteld, maar enkel mondeling doorgegeven. Veel mensen hadden nog nooit van dit volk gehoord. Dat neemt echter niet weg dat er in augustus 2014 door IS regelrechte genocide is gepleegd. Duizenden Jezidi’s zijn vermoord of ontvoerd en tot slaaf gemaakt. En nog steeds worden velen van hen vermist.”

Voelen we makkelijker empathie voor wat dicht bij staat?
“Ja dat denk ik wel. Iemand uit Oekraïne wordt toch eerder als ‘gelijke’ gezien dan iemand uit – pak ‘m beet – Eritrea. We maken nu eenmaal makkelijker verbinding met mensen die op ons lijken. Maar dat betekent niet dat je dus maar in je bubbel moet blijven zitten. Het is heel goed om je juist wél open te stellen.”

Hoe reageerde de Jezidi-gemeenschap toen jullie met het idee voor deze voorstelling kwamen?
“Je zou misschien verwachten dat als mensen zo zwaar getraumatiseerd zijn, ze het vertrouwen kwijt zijn. Dat als je zo in de steek wordt gelaten door de rest van de wereld, je niet openstaat om je verhaal te vertellen. Dat je je afsluit. Het tegendeel bleek het geval. Timen heeft met veel Jezidi’s gesproken en ook ik heb een aantal mensen uit die gemeenschap ontmoet. Allemaal wilden ze hun verhaal vertellen. Ze zijn strijdbaar en open. Hun verhalen zijn hun enige wapens. Ze drukten ons ook op het hart: ‘Vertel het door. Laat zoveel mogelijk mensen weten wat er is gebeurd. Laat de wereld het lot van de Jezidi’s erkennen’. We voelen als team ook allemaal de noodzaak om deze voorstelling te maken.”

Jullie stellen in de voorstellingstekst de vraag: ‘Is wraak hier gerechtvaardigd om geweld te stoppen? Of stopt het geweld bij jezelf?’ Ik moet dan ook denken aan de nieuwe tv-serie Sihame, waarin het slachtoffer op een Kill Billachtige manier wraak neemt. Wat zou jij doen als jij Aryán was?
“Phoe… ja dat is een goeie vraag. Het verhaal van Aryán is een naar Duitsland gevluchte Jezidische vrouw letterlijk overkomen. En zij is niet de enige. Er zijn meer verhalen bekend van vrouwen die zijn gevlucht en vervolgens in hun nieuwe thuisland de man die hen heeft mishandeld en verkracht tegenkwamen. Die vrouw in Duitsland is uiteindelijk vertrokken naar Australië, letterlijk naar de andere kant van de wereld. Het is natuurlijk ook te bizar voor woorden: je zoekt veiligheid in een ander land en dan loopt jouw verkrachter daar rond. Straffeloos. Ik weet van een andere vrouw die hetzelfde is overkomen, maar het probeert te negeren. Zij heeft zoiets van: ik ben van zo ver gekomen, ik heb zoveel gruwelijkheden meegemaakt, ik laat me nu niet meer wegjagen.  Maar goed, wat zou ik doen? Als Jouman geloof ik in therapie, daar zit voor mij geen taboe op. Ik zou heel lang in therapie gaan om te leren zo’n trauma een plek te geven. Maar als maker kan ik me heel goed verplaatsen in Aryán. Ik snap dat als je zo ver wordt gedreven als zij, dat je doet wat zij doet. En ik hoop dat je dat ook als publiek begrijpt.”

In een interview met Scènes vertel je dat Michel Sluysmans en Servé Hermans geen politiek theater maken, maar jij juist – tot nu toe – alleen maar politiek theater maakt. Waarom zit jij dan toch helemaal op je plek bij Toneelgroep Maastricht?
“Die klik zit hem vooral in het feit dat we alle drie een groot gevoel voor empathie hebben voor het individu. Schuld is politiek geladen, maar ook nu staat de mens – Aryán in dit geval – centraal. Hoe handelt ze? Wat doet ze goed? En wat niet? We laten haar worsteling zien en welke keuzes ze maakt, maar we oordelen niet. Ik heb met Michel en Servé vaak gesprekken over hoe we naar de mens kijken. Daarin verschillen we soms van gedachten, maar het is de fascinatie die ons samenbrengt.”

Is dat voor jouw als theatermaker een belangrijke taak: aandacht vragen voor vergeten verhalen? Misstanden in de wereld aan de kaak stellen?
“O ja zeker! Kunst is niet alleen maar mooimakerij of louter entertainment, waarbij je lui in je stoel achterover hangt en consumeert. Kunst is voor mij een manier om te verbinden. Om je minder eenzaam te voelen, maar ook om je een spiegel voor te houden. Om je te inspireren, te ontroeren of desnoods boos te maken. Dat is waarom ik theater maak en waarom ik zelf ook naar het theater ga.”