Interview met Ann Van den Broek

Het verlies van het ik

Door de toegenomen welvaart leven we steeds langer en blijven we ook langer gezond. Geweldig natuurlijk, maar toch blijkt dat ouder worden ook een aantal maatschappelijke uitdagingen met zich meebrengt. Zoals bijvoorbeeld dementie, met Alzheimer, een van de uitingen van de ziekte, als meest voorkomende aandoening. De verwachting is dat in de komende dertig jaar één op de drie 65-plussers sterft aan een vorm van dementie. De Vlaamse choreografe Ann Van den Broek vraagt aandacht voor het functioneren van de hersenen en het effect van geheugenverlies. Want als onze herinneringen ons maken wie we zijn, wie zijn we dan nog als er hiaten vallen?

Haar in 2017 aan dementie overleden moeder vormde de eerste aanzet, maar al snel bleek dat het onderwerp – geheugenverlies, de teloorgang van identiteit – te groot was voor één voorstelling. Uiteindelijk vond het zijn vorm in een drieluik: Memory Loss Trilogy, waarvan het met vier en vijf sterren ontvangen Blueprint on Memory het eerste deel is.

Behalve haar persoonlijke betrokkenheid was de keerzijde die er achter het ouder worden schuilgaat een belangrijke inspiratiebron voor Van den Broek: “Het probleem wordt alsmaar groter, steeds meer mensen krijgen – zelf of in hun directe omgeving – te maken met dementie. Dat heeft maatschappelijk gezien een enorme impact. Gelukkig is er ook steeds meer aandacht voor de ziekte en krijgen wetenschappers langzamerhand meer grip op wat er nou precies in dat brein gebeurt. Want er is nog zo veel dat we niet begrijpen.”

Zonder nou compleet uit de school te klappen, maar hoe vertaal je verlies van geheugen en identiteit in dans?

“In Blueprint on Memory proberen we, zoals de titel al aangeeft, een blauwdruk te schetsen van het geheugen. Hoe werkt het? Wat gebeurt er als dat geheugen steeds minder wordt? Wat voor effect heeft dat op wie je bent als mens? Als publiek ervaar je als het ware die teloorgang van het ik. Er wordt bewogen, maar verwacht vooral geen flitsende armen en benen. Er is livemuziek, er wordt gewerkt met livecamera, we spelen met het gevoel van perceptie en we maken de blauwdruk letterlijk zichtbaar op het podium. De performers bewegen zich langs draden, kabels, pedalen en triggers. De chaos die dat teweegbrengt, test hun mentale en fysieke geheugen, maar biedt tegelijkertijd houvast in hun bewegingen. Maar ik wil met deze Blueprint on Memory ook aandacht vragen voor – zoals dat in de voorstelling wordt genoemd – the care giver’s burden: het verdriet, de machteloosheid, de boosheid en al die tegenstrijdige gevoelens waar je als mantelzorger mee moet zien te dealen. Ik kan uit eigen ervaring zeggen dat het een worsteling is. Je wilt voor iemand zorgen, tegelijkertijd is het een confronterende en pijnlijke beproeving.”

Hoe ging dat proces bij jouw moeder? Wanneer had je bijvoorbeeld door dat er meer aan de hand was dan simpele vergeetachtigheid?

“O, veel te laat. Dementeren is een sluipend, maar slopend proces. Iemand die dementeert kan nog heel lang leven, maar verandert langzaam maar zeker totaal van persoonlijkheid. Mijn relatie met mijn moeder werd stukje bij beetje ontmanteld. In het begin had ik dat allemaal niet zo door. Mijn moeder kon sowieso af en toe heel koppig zijn, dingetjes verborgen houden en zo. De eerste jaren schuif je het daar dus op af: ‘o, ze is weer in zo’n bui’. Achteraf gezien heb ik moeten vaststellen dat het proces van dementeren toen al begonnen was.”

Wat deed het met je om jouw moeder langzaam maar zeker te zien veranderen?

“Als je moeder je niet meer herkent, als je probeert te helpen en je wordt aangekeken alsof je een vreemde bent die alleen maar moeilijk doet of je wordt zelfs uitgescholden, dan roept dat allerlei tegenstrijdige gevoelens op: pijn en verdriet om iemand van wie je houdt zo te zien wegglijden, maar ook boosheid. Er kwam een moment dat ik merkte dat de band die ik met mijn moeder had steeds minder werd. Het is verschrikkelijk om een geliefde naar die laatste fase van dementie te zien wegzakken. Dat voelde voor mij als een soort van langzaam doodgaan. Ik verloor mijn moeder, maar tegelijk was ze fysiek nog aanwezig. Toch ben ik ook dankbaar dat ik ook tijdens de laatste fase van haar ziekte nog mooie momenten met haar heb gehad. Misschien een beetje egoïstisch om het zo te zeggen, maar voor mij is dat toch een pleister op een hele pijnlijke wond.”

Hoe heb je je, naast alle persoonlijke ervaringen, voorbereid?

“Door heel veel gesprekken te voeren met de Alzheimer Stichting Nederland en het Brein Instituut in België. Het is geweldig om met die mensen te praten. Ze zijn zo gepassioneerd bezig om dementie beter te begrijpen, om te zoeken naar oorzaken, om grip te krijgen op het ziekteproces en misschien wel een oplossing te vinden. Al die gesprekken zorgden er ook voor dat de pijn om het verlies van mijn moeder werd verzacht. Het praten werkte relativerend.”

Ik herinner me dat ik in de jaren tachtig, toen er nog amper brede aandacht voor dementie was, zeer onder de indruk was van het aangrijpende boek Hersenschimmen van Bernlef…

“O ja, prachtig, dat hebben wij inderdaad ook als voorbereiding gelezen.”

NRC Handelsblad schreef in een vijfsterrenrecensie: “Zeker degenen die de impact van dementie en Alzheimer van dichtbij hebben meegemaakt, zullen veel herkennen.” Is dat wat je wil met deze voorstelling: herkenning, begrip kweken, troost bieden?

“Dat is precies wat ik met Blueprint on Memory voor ogen heb. Ik had het zelf niet beter kunnen zeggen.”