Een eerbetoon aan Sjostakovitsj

Uit het SPOT Magazine:

In 2025 is het 50 jaar geleden dat Dmitri Sjostakovitsj overleed. Als eerbetoon organiseert SPOT Groningen van vrijdag 31 januari t/m zondag 2 februari een driedaags festival aan een van de grootste componisten van de 20e eeuw. Zijn vijftien strijkkwartetten, chronologisch en verspreid over zeven concerten uitgevoerd door het internationaal geroemde Quatuor Danel, vormen het kloppend hart van het festival.

Daarnaast werpen musicoloog Dan Elphick en cellist, schrijver en oorgetuige Elizabeth Wilson (Shostakovich, A Life Remembered) aan de hand van herinneringen van vrienden, familieleden, medemuzikanten en andere prominente tijdgenoten licht op de muziek van Sjostakovitsj. Op zaterdag en zondag verzorgt altviolist Alan George i.s.m. de Nederlandse Strijkkwartet Academie een masterclass. George is oprichter van het wereldberoemde Fitzwilliam Quartet, dat begin jaren zeventig bevriend was met Sjostakovitsj en de ‘westerse’ première verzorgde van zijn laatste drie kwartetten. Tevens kun je op zaterdag en zondag op het podium van de Kleine Zaal aanschuiven bij een Talking Dinner.

Een reis door de tijd
De 15 kwartetten vormen gezamenlijk een adembenemende reis door de tijd en langs het leven van Sjostakovitsj. Daniel Rowland, voormalig primarius van het Brodsky Quartet dat in februari 2018 de complete kwartetten ook al eens in De Oosterpoort uitvoerde, schreef dat “de reis van de lyriek en het optimisme van het Eerste Kwartet voert naar de oorlogstragiek van het Derde Kwartet en de emotionele lyriek van het Vierde ‘Joodse’ Kwartet, naar het Vijfde, een meesterwerk van symfonische proporties. Na het relatief onbezorgde Zesde, waarin alle delen met een sierlijke buiging eindigen volgt dan het verpletterende centrale drieluik van de kwartetten Zeven, Acht en Negen. Het compacte, donkere Zevende is opgedragen aan zijn jong overleden eerste vrouw Nina, het wervelende Negende aan zijn nieuwe grote liefde Irina, en hoewel het verbijsterende Achtste officieel is opgedragen ‘aan de slachtoffers van fascisme en oorlog’, vormt dit meesterwerk eigenlijk zijn eigen grafschrift.” De latere kwartetten noemt Rowland steeds meer experimenteel maar ook het meest fascinerend. “Het Twaalfde is een fenomenaal werk vol pathos en virtuositeit terwijl Sjostakovitsj in het Dertiende in de gedaante van de altviool een beklemmende, beangstigende wereld instapt, eindigend in ijzingwekkende eenzaamheid. En tot slot van onze reis samen, komen we bij het fenomenale Vijftiende. We horen klaaglijke orthodoxe kerkzang, nachtelijke serenades, volgen een rouwstoet voor de componist zelf, dit alles gepuncteerd door wilde uitbarstingen van heftige emoties. Na een laatste ademtocht blazen we de kaarsen uit en gaan de nacht in.”

In de inleiding die Sjostakovitsj-kenner Jan Auke Walburg maakte voor het programmaboekje van het Sjostakovitsj Festival 2022 in De Singel in Antwerpen – waar Quatuor Danel net als in Groningen de integrale strijkkwartetten uitvoerde – vertelt hij over de historisch uiterst complexe achtergrond in de Sovjet-Unie waartegen de muziek van Sjostakovitsj zich afspeelt. “Als schooljongen maakte hij de Eerste Wereldoorlog en de revolutie van 1917 mee, en in zijn latere leven de Tweede Wereldoorlog. Er werd zware druk op hem uitgeoefend om zich ten aanzien van de communistische revolutie volgzaam op te stellen. Hij werd geacht muziek te maken, die arbeiders konden begrijpen en waarderen. Het regime had kort voor 1930 vastgesteld dat dit muziek moest zijn met een optimistische ondertoon. De held, het liefst van eenvoudige komaf, moest strijden en vervolgens overwinnen. Bovendien moest het om echt Russische muziek gaan, zoals die ook te horen is in de Russische volksmuziek. Die opdracht bezorgde Sjostakovitsj een levenslange innerlijke strijd. Als door en door integer musicus wilde hij componeren vanuit zijn eigen ervaringen, gevoelens en overtuigingen. Maar hij moest ook overleven en dat was voor mensen die zich niet aan het communisme van Stalin wilden conformeren, niet gemakkelijk. Een mensenleven was weinig waard en miljoenen werden vermoord en in kampen opgesloten, waaronder ook veel kunstenaars. De hevige ervaringen uit zijn leven hebben een weg gevonden in zijn muziek, in al zijn muziek, en met name in zijn kwartetten, die voor hem de functie van een dagboek lijken te hebben gehad. Soms reageert hij daar in zijn muziek met verstild verdriet op, soms met explosieve woede, soms vol sarcasme en soms met humor. Zijn kwartetten zijn emotioneel, melodieus prachtig en lyrisch, en barsten van de muzikale vondsten. Bovendien heeft hij zijn kwartetten, meer dan andere werken, kunnen onttrekken aan de dwingende regels van de partij. Het merendeel ervan heeft hij opgedragen aan geliefden en vrienden.”

Chaos in plaats van muziek
De directe aanleiding voor Sjostakovitsj om zich te zetten aan het schrijven van strijkkwartetten was de ban die Stalin had uitgeroepen over zijn opera Lady Macbeth van het Mtsensk uit 1934. Lady Macbeth is direct een groot succes, ook in het buitenland. Dan bezoekt Stalin in 1936 een uitvoering van de opera en vertrekt tot ontzetting van Sjostakovitsj al voor het einde. Twee dagen later begint het. Een eerste artikel verschijnt op de voorpagina van de Pravda onder de titel: ‘Chaos in plaats van muziek’. Het slot is opvallend dreigend: ‘Dit spel kan slecht aflopen.’ Iedereen weet wat dat zinnetje betekent. Snel na elkaar verschijnt het ene na het andere artikel en de toon wordt steeds dreigender. Sjostakovitsj durft nauwelijks meer te componeren. Hij trekt zijn Vierde Symfonie terug, omdat ook die al meteen kritiek krijgt. Hij vreest voor zijn (artistieke) leven en verontschuldigt zich in het openbaar op de ‘gerechtvaardigde kritiek’. Zijn Vijfde Symfonie beschouwt men als zijn creatieve verontschuldiging. Deze is ook eenvoudiger van vorm dan de voorgaande symfonieën, die meer experimenteel van aard zijn.

Het strijkkwartet als veilig toevluchtsoord
In 1938 is Sjostakovitsj aan het bijkomen van de ingrijpende gebeurtenissen. Een jaar lang componeert hij nauwelijks, behalve filmmuziek van een propagandistisch karakter. Na de geboorte van zijn zoon Maxim en op de tweede verjaardag van zijn dochter Galja begint Sjostakovitsj aan zijn Eerste Strijkkwartet. Het is 30 mei 1938. Het plezier in het schrijven voor strijkkwartet krijgt hem te pakken en binnen een paar maanden is het werk al gereed. Hij schrijft hij aan een vriend: “Een kwartet is een van de moeilijkste muzikale genres. Ik schreef de eerste bladzijde als een soort oefening en dacht er totaal niet over na het af te maken of te publiceren… Maar het werk begon me in zijn ban te krijgen, zozeer dat ik de rest ongelofelijk snel klaar had. In mijn eerste kwartet moet men niet naar bijzondere diepzinnigheden zoeken. Het is vrolijk, opgewekt en bevlogen. Ik zou het ‘lenteachtig’ noemen.

Na de kritiek die na Lady Macbeth was gevolgd, lijkt het strijkkwartet een veilig toevluchtsoord. Kamermuziek is immers voor een kleinere groep kenners, anders dus dan opera’s, balletten of grote symfonieën. In zijn onstuitbare behoefte om te componeren, kan hij zich juist met kamermuziek onder de radar van de partij bewegen. Bij het componeren van zijn Eerste Strijkkwartet ontdekt hij al meteen de ruimte die dat medium biedt voor een veel persoonlijker manier van componeren, waarin hij zijn gevoelens kwijt kan. Verspreid over een periode van 36 jaar zou Sjostakovitsj er uiteindelijk vijftien componeren. Met een cynische blik op de geschiedenis zou je kunnen zeggen dat we daar Stalin dankbaar voor moeten zijn. Zonder zijn banvloek zouden die er wellicht niet gekomen zijn.